Jarenlang verdiepte historica Maartje van der Laak zich in de gitzwarte geschiedenis van de heksenvervolgingen. In haar boek ‘Heksenjacht’ citeert ze uit nog bestaande archieven en geeft ze slachtoffers als de Nieuwpoortse Jeanne ‘Panne’ De Deyster een gezicht. Maar gaat ze ook op zoek naar het mechanisme dat tot zoveel geweld tegen vooral vrouwen leidde, en waar we tot op vandaag lessen uit kunnen trekken.
Een lijvig naslagwerk is het pas verschenen Heksenjacht geworden, waarin Maartje helder uiteenzet hoe de heksenvervolgingen eind 16de en in de 17de eeuw huis hielden in de Lage Landen, en dat bij momenten leest als een horrorverhaal. Een geschiedenis waarover nog altijd heel wat misverstanden bestaan. “Zo vonden de heksenvervolgingen niét in de middeleeuwen plaats, maar wel in de renaissance”, weerlegt Maartje een hardnekkig idee.
“Vanaf de 16de eeuw nam de vrouwonvriendelijkheid in de samenleving opvallend toe, ook in de wetgeving. Maar voordien waren vrouwen in onze regio quasi gelijkgesteld aan mannen, ze speelden ook economisch – als handelaren en winkeliers – een vrij grote maatschappelijke rol.”
Oorzaak gezocht
Maar dat klimaat sloeg dus om. “De vrouwonvriendelijkheid die uiteindelijk tot de heksenjacht leidde, ontstond weliswaar al ruim een eeuw vóór de eerste slachtoffers op de brandstapels belandden, in de hoofden van sommige kerkleiders. Maar het idee vond pas ruimer ingang toen het economisch slecht begon te gaan en er religieuze oorlogen uitbraken. Bovendien vond in die tijd ook een klimaatverandering plaats, in tegenstelling tot nu ging het om een sterke afkoeling, met misoogsten tot gevolg. Mensen en dieren werden ziek van ontbering, leden honger.”
“Ook in West-Vlaanderen belandden veel mensen op de brandstapel”
“De wetenschap had geen verklaring voor de veranderingen, dus werd die gezocht in mensen die daarvoor verantwoordelijk moesten zijn. Een voedingsbodem voor theorieën waarin sommige vrouwen – veelal alleenstaande, wat oudere vrouwen – die op de een of andere manier buiten de norm vielen en zich minder goed konden verdedigen, geviseerd werden. Ze zouden een pact gesloten hebben met de duivel waardoor ze magische krachten kregen om anderen onheil te berokkenen, van een fatale zeestorm tot een miskraam. De uitvinding van de boekdrukkunst zorgde ervoor dat die theorieën zich nog sneller verspreidden.”
Jeanne Panne
Het aantal slachtoffers van de heksenvervolging varieert sterk naargelang de regio. Voor de streek die nu overeenkomt met West-Vlaanderen zijn de archieven goed bewaard gebleven, wat lang niet overal het geval is. “Daaruit weten we dat in Veurne, Diksmuide, Nieuwpoort, Roeselare en Brugge veel mensen vervolgd werden. Vooral in de Zuidelijke Nederlanden, daar komen we aan een schatting van 2.000 slachtoffers. In het Noorden, wat nu Nederland is, gaat het eerder om een 200-tal.” (lees verder onder de foto)
Met de heksenstoet in Beselare op zich heeft Maartje van der Laak geen probleem, wel met het “onder massaal gejuich veroordelen en verbranden”. © Westtoer
Het ging daarbij voor 80 procent om vrouwen. Een van hen was Janne de Deyster, weduwe van Jan Panne, met wie ze elf kinderen had, waarvan er tien overleden. Dat kon volgens velen geen toeval zijn. En toen Guillaume Witvoet uit Nieuwpoort er haar in 1650 van beschuldigde dat ze ‘eens tegen zijn mannelijkheid wreef terwijl ze vroeg ‘Waar ben je nu?’‘ en hij naar eigen zeggen daarna zes weken lang niet in staat was om gemeenschap te hebben met zijn vrouw, was haar lot bezegeld.
Maar in het flink van processen voorziene Nieuwpoort werd in 1605 ook een man terechtgesteld op beschuldiging van hekserij: Jan de Munck, afkomstig uit Hooglede en succesvol bakker in Nieuwpoort. Tot concurrenten het gerucht verspreidden dat hij zijn broden twee keer sneller kon bakken dan anderen. Jan gaf zich vrijwillig aan bij het gerecht in de hoop het geroddel te stoppen en voerde aan dat het om jaloezie ging, maar anderhalve maand na zijn ‘ondervraging’ belandde ook hij op de brandstapel.
Het stereotiepe beeld van de heks dat gaandeweg ontstond, als een oude vrouw die op een bezem door de lucht klieft, bleef ook na de heksenvervolging hangen. In ‘toveressenparochie’ Beselare trekt zelfs nu nog om de twee jaar een heksenstoet door de straten. Een fenomeen dat Maartje met gemengde gevoelens bekijkt. “Ik ben niet tegen de stoet op zich. Als volksfeest zorgt het voor sociale verbinding, wat belangrijk is binnen een samenleving”, legt ze uit.
Zondebokfenomeen
“Maar tegelijk vind ik het onnodig om de heks onder massaal gejuich te veroordelen en te verbranden. Er zou meer creativiteit aan de dag gelegd kunnen worden om de herinnering aan de slachtoffers respectvoller aan te pakken. Ik denk dat het overigens het enige ‘zondebokfenomeen’ is dat vandaag nog wordt nagespeeld. Terecht werd de clichématige voorstelling van Joden tijdens het carnaval van Aalst intussen geweerd. Joden voorstellen met een grote haakneus, gezeten op zakken vol geld, is de typische beeldtaal van de vervolger. En die gebruiken we helaas nog altijd tegenover ‘heksen’.”
In sommige steden zoals Nieuwpoort en Diksmuide kregen de slachtoffers van de heksenjacht intussen eerherstel. Maar dat heeft eigenlijk weinig zin volgens Maartje. “Het lijkt me interessanter om hun verhaal beter te belichten in ons onderwijs, om zo de dynamiek die tot de vervolgingen geleid heeft – het collectief aanwijzen van een bepaald type mens dat schuld heeft aan alles wat fout gaat – beter te begrijpen. Daar kunnen we lessen uit trekken. Want we kunnen ons, vanuit de huidige wetenschap, dan wel afvragen wat mensen bezielde om te geloven in zoiets als hekserij, een complottheorie is sowieso altijd ingebed in de cultuur van een bepaald moment. En het is duidelijk dat complottheorieën ook vandaag nog gedijen op de juiste voedingsbodem.”
‘Heksenjacht’ door Maartje van der Laak, 368 p., kost 35euro.
Bron: KW Krant https://kw.be/nieuws/cultuur/boeken/wat-we-nog-kunnen-leren-van-onze-heksen-historica-maartje-van-der-laak-belicht-in-nieuw-boek-duister-verleden-van-onze-provincie/